Dziedzictwo przemysłowe wiąże się z procesami gospodarczymi w Polsce po zmianie ustrojowej. Reformy społeczne i zmiana gospodarki z centralnie sterowanej na wolnorynkową sprawiła, że zaczęto likwidować (czy też redukować) dużo historycznych gałęzi przemysłu, a nawet całe okręgi przemysłowe
Miasto Zabrze | Pryzmat | Pryzmat Zabrze
W wielu miejscach procesowi temu towarzyszyła dewastacja materialnych śladów rozwoju przemysłowego, pomimo ważnej roli, którą przez dziesięciolecia pełniły zakłady nie tylko w ewolucji miasta, ale i w jego życiu społecznym. Zakłady były przecież nie tylko miejscem pracy, ale także powodem dumy pracowników; miejscem, z którym się identyfikowali i które współtworzyli. Procesy niszczenia zabytków dziedzictwa przemysłowego nie są odosobnione. Potrzebnych było wiele lat, żeby zdano sobie sprawę z roli, jaką takie dziedzictwo może pełnić współcześnie. Jest świadectwem rozwoju kraju, pokazuje też wysiłek ludności, która wspólnymi siłami pracowała na rozwój powojennej ojczyzny. Na dziedzictwo przemysłowe składają się miejsca, struktury, kompleksy, obszary i krajobrazy oraz związane z nimi maszyny, przedmioty i dokumenty potwierdzające minione lub zachodzące przemysłowe procesy produkcji, wydobycia surowców i ich przetwarzania w towary, jak również wykorzystywana w tym celu infrastruktura energetyczna i transportowa.
W wielu miejscach obiekty dziedzictwa przemysłowego popadają w ruinę, są usuwane jako relikty zamierzchłej przeszłości lub uważane są za wstydliwy czynnik rozwoju miasta, a ich wartość z kulturalnego punktu widzenia i potencjał, jaki mają, zostają często dostrzeżone zbyt późno. Inaczej jest w Zabrzu. W Zabrzu już w latach 80. XX w. na obszarze dawnej kopalni Guido utworzono skansen, który jednak na początku XXI w. był zagrożony likwidacją, ze względu na konieczność obniżenia kosztów w górnictwie. Rozpoczęto demontaż unikatowej, podziemnej ekspozycji, jednak w sprawę włączyły się samorządy: miejski i wojewódzki, dzięki czemu w 2007 r. utworzono Zabytkową Kopalnię „Guido”, jako samodzielną instytucję kultury Miasta Zabrze i Województwa Śląskiego. Turystyka industrialna jest rozwijającą się branżą, w której dużą rolę odgrywa właśnie zaangażowanie samorządu. Bez nakładów finansowych i odpowiedniej strategii miejskiej, rozwój tej gałęzi turystyki byłby niemożliwy.
W Zabrzu samorząd od lat zajmował się pozyskiwaniem funduszy na rewitalizację ważnych dla miasta obiektów poprzemysłowych. Dzięki temu współczesne Zabrze wyróżnia się ilością obiektów, które przed laty służyły gospodarce, a dziś przyciągają turystów. Takie miejsca jak Kopalnia Guido czy Sztolnia Dziedziczna są unikatowe w skali kraju i Europy. Według danych Śląskiej Organizacji Turystycznej, zabrzańskie obiekty są jednymi z najchętniej odwiedzanych na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego.
W miejskich przewodnikach możemy znaleźć informację, że Zabrze to tak naprawdę dwa miasta: jedno naziemne, a drugie – podziemne. Kopalniane trasy turystyczne wiodą pod centrum miasta, co więcej – jedna z nich to „Trasa Wodna” w Sztolni Królowa Luiza, która oferuje podziemny spływ sztolnią. Jest to najdłuższa tego typu podziemna trasa w górnictwie węglowym. W Sztolni Królowa Luiza działa także tematyczny szlak „Podziemne Królestwo Maszyn”, który zorganizowano w podziemiach autentycznej kopalni. Zwiedzający mogą zobaczyć prawdziwe, działające maszyny górnicze z 22- tonowym gigantem, czyli górniczym kombajnem na czele. W kopalni Guido dla turystów przygotowano natomiast niemal 5 kilomterów tras w pokopalnianych korytarzach. Odwiedzający w czasie zwiedzania poznają techniki wydobycia i zabezpieczania kopalń, jakich używano na przestrzeni lat – od XIX wieku do czasów współczesnych. Jedną z atrakcji jest możliwość pokonania części trasy wewnątrz elektrycznej kolejki podwieszanej – jedyną tego typu kolejką górniczą na świecie udostępnioną dla turystów. Kopalnia oferuje także możliwość wcielenia się w prawdziwego górnika i wykonania – pod okiem fachowca – szeregu prac górniczych. Sama kopalnia oferuje ponadto podziemne przestrzenie, umożliwiające organizację wydarzeń kulturalnych, konferencji, spotkań czy eventów.
W ramach Szlaku Zabytków Techniki w Zabrzu funkcjonuje także Szyb Maciej, czyli odnowiony zabytkowy zakład górniczy dawnej Kopalni Concordia. Jest to zachowany kompleks budynków i budowli dawnej kopalni węgla kamiennego z początku XX wieku. W jego skład wchodzi m.in. odrestaurowany budynek nadszybia, z wejściem na platformę widokową znajdującą się na wieży wyciągowej i panoramą na Śląsk. Dla turystów przygotowano też możliwość zejścia do szybowego ujęcia wody pitnej, gdzie poznają genezę jego powstania i będą mogli spróbować wody z poziomu triasu, a także uczestniczyć w pokazie pracy maszyn. W 2022 r. zakończono rewitalizację Wieży Ciśnień z 1909 r. Do niedawna groziła jej rozbiórka, lecz dzięki zaangażowaniu samorządu lokalnego udało się zmodernizować jej przestrzeń, w której zorganizowano m.in. punkt widokowy, kawiarnię i interaktywną wystawę „Carboneum” przybliżającą zagadnienia związane z węglem.
Zabrze dobrze wykorzystało swoje możliwości, a obiekty przemysłowe stały się instytucjami kultury, unikatowymi w skali kraju. Co więcej, międzynarodowe gremia doceniają tę inicjatywę. Za stworzenie spływu w Sztolni Luiza Zabrze otrzymało najwyższe wyróżnienie w obszarze dziedzictwa kulturowego, jakie można otrzymać na Starym Kontynencie, czyli nagrodę „Europa Nostra”. Wcześniej międzynarodowe uznanie zyskała Zabytkowa Kopalnia „Guido”.
